Fala zaleje całe Niemcy

Opierające się na ideologii i sile totalitarne systemy wciąż istnieją, a im brutalniejsza siła przywódców, tym bardziej prymitywna ideologia. W obliczu sytuacji tuż za naszą wschodnią granicą jasne jest, że siła autorytetu może doprowadzić do nowych wojen. O mocy oddziaływania ideologii totalitarnej we współczesnej niemieckiej szkole opowiada w Fali Dennis Gansel.

Odniesienia do totalitaryzmu można odnaleźć w licznych filmach o tematyce szkolnej. Zajęły się nim m.in. Europa, Europa Agnieszki Holland, Złe wychowanie Pedro Almodowara czy Biała wstążka Michaela Hanekego. Temat ten jednak najdoskonalej podejmuje jeden z nowszych obrazów dotykający tej tematyki, powstała w 2008 roku Fala Dennisa Gansela. Ukazując zarówno mechanizm funkcjonowania, jak i oddziaływanie ideologii, o totalitaryzmie mówi całościowo.

Film ten jest adaptacją powstałej w 1981 roku powieści No Substitute for Madness Todda Strassera, opowiadającej o prawdziwym eksperymencie autora przeprowadzonym w 1969 w Kalifornii. W Fali nauczyciel Rainer Wagner (Jürgen Vogel), wykorzystując wytyczne faszystowskiej pedagogiki, wprowadza w życie założenia totalitarnej ideologii. Aby zwrócić uwagę uczniów na mechanizmy kształtowania autokracji, w czasie trwającego pięć dni eksperymentu zamienia klasę w koszary, a uczniowie zostają przesadzeni tak, aby bardziej zdolni pomagali słabszym. Poczucie wspólnoty wzmacniane jest przez podobny ubiór – białe koszule i jeansy. Grupa przyjmują nazwę FALA, a z nią gest imitujący falę jako przywitanie oraz logo, które najbardziej aktywni nocą wymalowują na murach. Metody wychowawcze wprowadzające władzę przez działanie zyskują podziw wśród innych pedagogów i uwielbienie wśród wychowanków.

Film w jasny sposób odnosi się do idei wychowania w duchu narodowego socjalizmu, którego korzenie sformułowane zostały w latach 30. XX wieku i opierały się na imperializmie, rasizmie, antyslawiźmie, odrzuceniu demokracji i wszystkich jej ideałów. To Hitlerjugend zajmowało się wychowaniem młodzieży w faszystowskim systemie. Znaczącą rolę odgrywał w nim nauczyciel – był nie tyle pedagogiem, co żołnierzem narzucającym surową dyscyplinę i kształtujących naród posłuszny woli przywódcy. Dokładnie taką rolę w Fali odgrywa postać Wagnera. Uczniowie w łatwy sposób przekształcają się w Hitlerjugend 2.0. Odgrywanie roli małych faszystów jest dla nich niebywałą zabawą umożliwiającą wyjście na jaw ich skłonności do przemocy, brutalności czy agresji.

Skuteczność wprowadzonych metod wychowawczych najdoskonalej odzwierciedla scena meczu piłki wodnej. To istny pokaz faszystowskich nastrojów młodzieży: nienawiści do przeciwników, której poddają się zarówno uczestnicy gry, jak i kibice, czy chęci wygranej za wszelką cenę. Kość niezgody pojawia się również między zakochanymi, którzy w nowej sytuacji stanęli po przeciwnych stronach. Nie inaczej jest w małżeństwie nauczyciela, jego żona wykazuje bowiem zdecydowany sprzeciw wobec działań i metod pracy męża, wieszcząc przy tym nieuniknioną tragedię.

Fala może być narażona na krytykę akcentującą generalizację tematu, naiwność w podejściu do niego, dydaktyzm czy jawne uproszczenia, co zapewne możnaby wysnuć z bardzo szczegółowej analizy poszczególnych jego elementów. Nie zapominajmy jednak, że to obraz fabularny na podstawie literackiej wersji zdarzenia. Reżyser nie tyle chciał odtworzyć nowy faszyzm, ile zobrazować opisane wypadki, a przy tym odnaleźć odpowiedź na pytanie o rację bytu tej ideologii i możliwość ponowienia podobnego zjawiska w ogromnej skali. Być może jego wizja, w której faszyzm zagarnia rzeczywistość i pociąga społeczeństwo, jest fatalistyczna i wyolbrzymiona, transponuje on jednak na film realny eksperyment końca lat 60. Pozostaje jedynie wierzyć, że dziś jego wynik byłby mniej przerażający i docenić, że ekranizacji tej dokonuje niemiecki reżyser, który w jednoznaczny sposób krytykuje zbrodniczy system.

FALA zaleje całe Niemcy, a kto nam stanie na drodze, tego FALA zmiecie – słowa te są wodą na młyn zahipnotyzowanej młodzieży. Eksperyment dobija do celu. Warto jednak zadać pytanie: Jakim kosztem? Film rozpoczyna i kończy scena w samochodzie. W ujęciu wieńczącym film we wnętrzu auta obserwujemy jednak innego człowieka: przywódcę czy też ofiarę?

Beata Poprawa

Fala

reżyser: Dennis Gansel

premiera: 18 stycznia 2008 (świat), 26 września 2008 (Polska)

produkcja: Niemcy

Tekst pozyskany z archiwalnej wersji strony. Napisany przez autora bloga.